پرواز انقلاب

تئوریزه کردن اختلاف

یکی از این نوع اختلاف که شخصاً شاهد آن بودم در مجلس اول رُخ داد. موضوع بدین گونه طرح شد که از صدر مشروطیت تاکنون دو خط متمایز در مقابل همدیگر قرار داشتند و دارند: یکی خط مصدق‌السلطنه، قوام‌السلطنه، وثوق‌الدوله و غیره و در ادامه تا اکنون، امثال بازرگان و دیگری خط آیت‌الله مدرس، شیخ فضل‌الله نوری، آیت‌الله کاشانی و در ادامه در زمان حال، امام خمینی.

این تحلیل عوام‌پسندانه و تک‌بُعدی که گوشه‌ای از واقعیت‌ها هم برای گمراه کردن اذهان ساده در آن به کار برده شده بود، در آن زمان آن‌چنان اثرگذار شد که توانست به‌سادگی آن اتحادی را که توسط روحانیون آزاداندیش و در اثر فعالیت‌های گسترده و زمان‌بر به وجود آمده بود، نه‌تنها بی‌اثر و کم‌اثر کند، بلکه دامنه اختلافات را به‌طور توصیف‌ناپذیری به مُنتها درجه برساند.

بیان نام دکتر محمد مصدق به لفظ مصدق‌السلطنه، یعنی یک شیطنت تمام‌عیار و سپس قرار دادن او در کنار قوام‌السلطنه که باعث پدید آمدن حوادث و اتفاقات سی تیر شد و آن کشتار و سپس بازگشت دکتر مصدق به نخست‌وزیری از همان تحلیل‌های عوام‌پسندانه است که ذکر آن رفت.

مبارزات دکتر مصدق علیه رضاشاه و سپس ملی کردن صنعت نفت و هزینه کردن مبلغ پنج میلیون تومان از ثروت شخصی در مدت تصدی نخست‌وزیری برای دولت و پس از کودتا که منجر به زندان و سپس تبعید تا آخر عمر او را نادیده گرفتن و تنها به یک مسئله طبیعی که او از خاندان سلطنه‌ها بوده؛ و مؤثرتر و مهم‌تر اینکه قرار دادن نام او در کنار وثوق‌الدوله یعنی عامل قرارداد ننگین 1919 و سپس این موضوع را به وقایع روز کشاندن و گره زدن آن به مهندس مهدی بازرگان با آن پیشینه انقلابی و سعه‌صدر کم‌نظیر و در ادامه همراه ساختن تحلیل‌های غیرواقعی و ساده‌انگارانه اما عوام‌پسندانه با وقایع انقلاب، ترفندی بود که توانستند بر آتش اختلافات بیفزایند و اتحاد بی‌نظیر را به اختلاف و درگیری و جنگ‌های مسلحانه بکشانند و این بازی همچنان با شیوه‌های مختلف و منطبق بر شرایط روز، به قوّت خود باقی است و قربانی می‌گیرد و بر بیچارگی مردم می‌افزاید.

نفوذی‌ها

مسلماً شناختن افراد نفوذی کار چندان ساده‌ای نیست، بلکه خطر آن است که آنان با شیوه‌های خاص خود، افراد موجه و باصلاحیت را نفوذی، خائن و... جلوه دهند و خود را موجه و انقلابی. پس راه شناسایی آنان چیست؟

مورخان معتقدند که اگر هرگونه خبر و روایت و نوشته‌ای بر اساس انصاف و اعتدال بیان و یا نوشته شود، گوینده آن انسانی است دارای حسن نیت و عاری از شُبهات و ابهامات؛ بنابراین می‌توان به آن اعتماد کرد، معنی این سخن حکیمانه این است که چنانچه تحلیلی یا سخن و نوشته‌ای بر اساس برطرف کردن اختلافات و ایجاد وحدت اصولی انجام گیرد، می‌توان صاحب آن را انسانی موجّه و برخوردار از واقع‌بینی و سلامت نفس دانست. به‌عکس، چنانچه خبر و تحلیل و گفتار و نوشتاری بوی اختلاف‌افکنی و تفرقه دهد، با هر توجیه و منطقی صورت پذیرد، باید نسبت به گوینده آن با شک و تردید نگریست. حال این گوینده ممکن است خود از آن بی‌خبر باشد و یا خبر را توسط دو یا چند واسطه دریافت کرده باشد. نتیجه اینکه تشخیص دادن هر موضوعی به این دو نکته مهم و بارز و تعیین‌کننده یعنی موضوع اتحادآفرین یا اختلاف‌برانگیز ارتباط پیدا می‌کند.

مسلماً تشخیص دادن آن بسیار سخت و زمان‌بر است، زیرا بسیاری به ظاهر می‌توانند در موضوع وحدت بسیار بنویسند و یا سخن بگویند که خود را موجّه و عاری از وابستگی جلوه دهند، اما با ترفندها و بازی‌های زبانی و حقوقی آن‌چنان فضا را محدود و مسدود می‌کنند که کمتر نیرو یا فردی بتواند در آن فضا نقش‌آفرینی کند.

بازگشت به ایران

اکنون‌که منشأ اصرار بر به تأخیر انداختن سفر امام و شتاب ایشان بر بازگشت هرچه سریع‌تر تا حدودی روشن شد، به روزهای پایانی نوفل‌لوشاتو بازمی‌گردیم.

برای تصمیم‌گیری در مورد بازگشت به ایران دوستان را فراخواندند و موضوع را با آنان در میان گذاشتند. در آن جلسه آقای بنی‌صدر و گروه ایشان شرکت نداشتند. دلیل این موضوع برای نگارنده روشن نیست، از این‌رو این قسمت را از زبان دکتر صادق طباطبایی که در آن جلسه حضور داشتند نقل می‌کنیم:

«شبی که امام تصمیم خود را اعلام کردند، بعد از نماز مغرب و عشا بود که به اتاق آمدند و توسط حاج مهدی عراقی دوستان را دعوت کردند. از کسانی که در آن جلسه بودند این آقایان را به یاد دارم، سید احمد آقا، مرحوم اشراقی، موسوی‌خوئینی‌ها، فردوسی‌پور، دکتر یزدی، دکتر حبیبی، آقای قطب‌زاده و آقای محمدعلی صدوقی. امام در آن جلسه عنوان کردند که من به ذهنم رسیده است که دیگر موقعش رسیده که به ایران برگردیم و ما دیگر اینجا کاری نداریم. زودتر برویم و مردم را ببینیم و کارهایمان را در داخل کشور انجام بدهیم. سپس نظر حاضران را پرسیدند. پس از سخنان امام حالت عاطفی شدیدی بر همه حاکم شد، به‌خصوص مرحوم عراقی دچار التهاب روحی شد و اشک در چشمانش حلقه زد. البته امر غیرمنتظره‌ای نبود و همه در انتظار چنین روزی بودیم، ولی به هر حال تصمیمی مَسرت‌بخش و در عین حال قابل‌ملاحظه‌ای بود. همه به‌اتفاق گفتند مصلحت را شما بهتر می‌دانید.

بعد از آن بحث شد که بعد از ورود به مهرآباد چه کنیم؟ پیشنهاد شد که برویم مجلس شورای ملی. امام گفتند به آنجا برویم که به آن مشروعیت بدهیم؟ عده‌ای هم گفتند که مجلس جای کوچکی است و جایی است که نمایندگان شاه آنجا بوده‌اند و در شأن امام نیست. همگی به این جمع‌بندی رسیدیم که امام ابتدا بروند دانشگاه تهران که جایگاه و پایگاه مبارزات سیاسی و نیز محل تحصن آقایان علمای شهرستان‌هاست و بعد هم به بهشت‌زهرا و در آنجا امام در حضور خانواده شهدا سخنرانی کنند. بحث و گفت‌وگوی بسیار شد که باید کمیته تدارکات تشکیل شود و مقدمات کار را فراهم و شرایط و امکانات را بررسی کند. مرحوم اشراقی گفت به لحاظ امنیت بهتر است امام با هلیکوپتر به بهشت‌زهرا بروند. امام پاسخ دادند من از روی سَر مردم حرکت کنم؟ نه! با ماشین می‌رویم.

از لحظه‌ای که این پیشنهاد داده شد تا لحظه عملی شدن آن حدود دو هفته طول کشید. بعد از آنکه به دستور بختیار فرودگاه‌ها بسته شد، جلسه دیگری تشکیل شد (در تاریخ 4 بهمن 57)»3.

بالأخره روزهای بازگشت فرارسید. بگومگوها آغاز شد. خبرنگاران دسته‌به‌دسته می‌آمدند و به پرس‌وجو مشغول می‌شدند و این وضعیت ادامه پیدا کرد تا چند روز مانده به بازگشت. مینی‌بوس‌ها یکی بعد از دیگری مردم را به نوفل‌لوشاتو می‌آوردند.

مرحوم حاج مهدی عراقی و دیگر افراد مستقر بر اوضاع نظارتشان را دوچندان کردند. زمانی که وقت ثبت‌نام برای دریافت بلیت هواپیما فرارسید تصمیم گرفته شد از کسانی ثبت‌نام کنند که اولاً در این مدت شرکت فعالانه داشته‌اند و ثانیاً افرادی باشند کاملاً مورد اعتماد. البته در آن فضای پرالتهاب تشخیص دادن این موضوع کار چندان ساده‌ای نبود. از این‌رو عده‌ای که پذیرفته نمی‌شدند و علت آن برایشان معلوم نبود رنجیده‌خاطر می‌شدند.

آقای دکتر یزدی در این باره می‌نویسد: «کسانی هم بودند که می‌خواستند در آن پرواز باشند، اما به هر حال به علت محدودیت تعداد صندلی‌ها نتوانستند همراه شوند». سپس ادامه می‌دهند و می‌گویند: «اوایل شب چند ساعت قبل از حرکت به فرودگاه من از همه کسانی که در این ستاد داوطلبانه فعالیت می‌کردند دعوت کردم تا آقای خمینی از آن‌ها تشکر و خداحافظی کند. امام آمدند و در ضمن تشکر و خداحافظی به مطلبی اشاره کردند که تا اندازه‌ای از دلخوری‌ها کاسته شد. ایشان گفتند «در این سفر خطراتی وجود دارد و کسی مجبور نیست خود را به خطر اندازد».4

هنگام غروب به فرودگاه شارل دوگل رسیدیم. قبل از سوارشدن به هواپیما امام مصاحبه‌های مطبوعاتی مختصری داشتند و آقایان قطب‌زاده و دکتر یزدی به زبان فرانسه و انگلیسی مطالب را ترجمه می‌کردند. اعضای انجمن اسلامی شعار می‌دادند: «شریعتی ابوذر زمان است، خمینی رهبر مؤمنان است». سروصداها و شور و هیجان به‌قدری زیاد بود که کمتر به این شعارها توجه می‌شد. بخشی از اعضای انجمن اسلامی از همان روزهای اول به علت اختلافاتی که با گروه قطب‌زاده و بنی‌صدر و یزدی داشتند و همچنین برخوردهایی که با بیت رهبری به وجود آمده بود، از شرکت کردن در کارها خودداری کرده بودند. آنان بیشتر به نظریات دکتر شریعتی معتقد بودند؛ از این‌رو در شعارها تبلور پیدا می‌کرد.

در داخل فرودگاه عده‌ای گِرد مرحوم داریوش فروهر جمع شده بودند. ایشان با آن قامت کشیده و چهره پُرنفوذ و خندان به سؤالات پاسخ می‌داد و بقیه حاضران منتظر سوار شدن به هواپیما بودند.

هنگامی‌که وارد هواپیما شدیم، امام در جایگاه مخصوص قرار گرفتند. خبرنگاری از ایشان سؤال کرد: «حضرت‌عالی از اکنون چه احساسی دارید؟ آقای قطب‌زاده سؤال و جواب را ترجمه می‌کرد. ایشان جواب دادند بگویید «هیچ»! این پاسخ یک‌کلمه‌ای گویی واژه‌ای بود که هزاران واژه دیگر را دربر داشت. هر فرد و گروهی مطابق ظن و گمان خاص خود برداشت‌های متفاوتی از این پاسخ کردند و به تعبیر و تفسیر نشستند. عده‌ای از موافقان که ایشان را از نزدیک می‌شناختند و می‌دانستند که همیشه و در همه حال معتقد است که «ما مأمور به وظیفه هستیم و هرچه پیش آید خوش آید.»، هیچ‌گونه واکنشی نشان ندادند.

آقای دکتر یزدی می‌گوید: «در هواپیما خبرنگاران مرتب به سراغ آقای خمینی و همراهان می‌آمدند. خبرنگاری از آقای خمینی قبل از استراحت پرسید چه احساسی دارید؟ ایشان جواب دادند: «هیچ». این جواب بعدها مورد بحث‌ها و گفت‌وگوهای فراوانی قرار گرفت. شاید واقع‌بینانه‌ترین توجیه این جواب را شادروان آقای دکتر شیخ مهدی حائری یزدی داده باشد. من بعدها در تهران از آقای حائری پرسیدم که چرا آقای خمینی این جواب را دادند و منظورشان چه بود؟ آقای حائری می‌گفتند: آقای خمینی در عرفان تابع مکتب سهروردی هستند. در این مکتب عارف وقتی عروج پیدا می‌کند به جایی می‌رسد که «اناالحق» می‌گوید. از دیدگاه چنین باور عرفانی عارف خداگونه شده و در برابر رویدادها، احساسی نظیر مردم عادی ندارد.5

عده‌ای هم گفتند ایشان اگر کوچک‌ترین احساسی نسبت به کشور و مردم داشت هرگز چنین پاسخی نمی‌داد. خلاصه آنکه هرکسی از ظن خود به تعبیر و تفسیر پرداخت. از این‌رو می‌گویم این یک کلمه هزاران کلمه به دنبال داشت. گذشته از این بگومگوها چنین به نظر می‌رسد که سعی در امحاء تفاوت کاربرد واژه‌ها بیهوده است و مشکل را برای نسل جوان نمی‌گشاید.

اگر ما بخواهیم حق بررسی تاریخی را به منظر و مرأی انصاف بگذاریم، باید به گذشته آن‌گونه که واقعاً رُخ داده است نظر کنیم و شرایط آن لحظه تاریخی را چنان ممثل نماییم که بوده است: نخست تصمیم بازگشت و بار تمام مسئولیت مخاطرات و هر آنچه رُخ خواهد داد به عهده رهبر انقلاب بود. دوم شرایط به‌گونه‌ای بود که هیچ‌کس نمی‌دانست آیا این پرواز به سلامت در فرودگاه مهرآباد به زمین می‌نشیند یا در یک منطقه دورافتاده مجبور به فرود آمدن می‌شود و این در حالی بود که دوستان دلسوز به ایشان توصیه کرده بودند که این تصمیمی زودهنگام است. اگر چنین اتفاقی صورت می‌گرفت و رهبر انقلاب و نزدیکان ایشان به اسارت گرفته می‌شدند، چه آشوب و غوغا و خون و خونریزی به بار می‌آورد؛ که همه آن را به حساب تصمیم‌گیری نابجا و غلط رهبری می‌گذاشتند و ایشان باید در مقابل خدا و تاریخ و نسل حال و آینده پاسخگو باشند. وانگهی چنانچه این پرواز بدون مانع هم به زمین نشست، ایشان است که باید مواظب گفتار، رفتار و اَعمال خود باشد؛ بدین معنی که هر جمله یا واژه‌ای که در آن شرایط می‌توانست اوضاع را به نفع یا ضرر حال و آینده انقلاب و کشور درآورد. در چنین موقعیت و شرایط حساس و سرنوشت‌سازی ناگهان از ایشان سؤال می‌شود که «در حال حاضر شما چه احساسی دارید؟»

اکنون نسل جوان می‌تواند با تمثل این شرایط واقعی به قضاوت بنشیند و بهترین پاسخ را دریابد. آن هنگام است که معنی پاسخ «هیچ» به‌روشنی و درستی دریافت می‌شود.

ازجمله مسائل دیگری که در داخل هواپیما رُخ داد زمانی بود که هواپیما به زمین نشست. خبرنگاران به دور آقایان قطب‌زاده و یزدی جمع شدند و راجع به مسائل مختلف ازجمله آینده انقلاب به پرس‌وجو پرداختند. ناگهان آقای هادی غفاری در مقام اعتراض میان آن‌ها رفت و از خبرنگاران پُرسید که چرا شما تنها با روشنفکران مصاحبه می‌کنید؟ آن‌ها بدون هیچ‌گونه مقاومت یا واکنشی با ایشان شروع به مصاحبه کردند و قضیه پایان یافت. در این پرواز، حدود 100 نفر خبرنگار خارجی حضور داشتند و حدود یکصد نفر از همراهان امام بودند که عده‌ای از آن‌ها را به یاد می‌آورم. ازجمله آقایان داریوش فروهر، بنی‌صدر، یزدی، قطب‌زاده، دکتر مهدی عسگری، دکتر منصور دوستکام، دکتر صادق طباطبایی و از روحانیون آقایان فردوسی‌پور، املایی، هادی غفاری و از بانوان خانم نوشابه امیری خبرنگار کیهان، خانم سودابه سُدیفی همسر من.

هنگام خروج از هواپیما، آقایان بنی‌صدر، قطب‌زاده، مهدی عسگری و صادق طباطبایی جلوی درب ایستاده بودند. ابتدا دو نفر از خبرنگاران از هواپیما پیاده شدند، سپس زنده‌یاد داریوش فروهر به قطب‌زاده گفت من باید زودتر پیاده شوم، چون کاری واجب دارم؛ مثل اینکه منظورشان دیدار با سران ارتش بود. ایشان بیرون رفتند و بعد از ایشان خانم سُدیفی و نگارنده پیاده شدیم و از نزدیک صحنه خروج امام را تماشا می‌کردیم. مردم به دور امام حلقه زدند و یک چتر امنیتی جالب‌توجه که برای ما تازگی داشت ترتیب دادند.

موقعی که همگی به داخل سالن فرودگاه رفتیم، ما در طبقه فوقانی مشغول نظاره کردن بودیم. شور و هیجان وصف‌ناشدنی همه فضا را پُر کرده بود. لحظه‌ای به یاد اختلافات و نحوه آن اختلافات (که در بخش‌های گذشته شرح آن را آوردم) افتادم و مقایسه‌ای بین این دو فضا (خارج و داخل) از ذهنم گذشت، اما لحظه‌ای بود کوتاه؛ و دوباره سرگرم تماشا کردن دیدارکنندگان شدم. اشک را در چشمان کسانی می‌دیدم که مشغول دید و بازدید هم بودند. افرادی را می‌دیدم که در مقابل آیت‌الله طالقانی اصرار داشتند دست ایشان را ببوسند و ایشان با حالت اعتراض امتناع می‌کردند.

بعد از اینکه از پله‌ها پایین آمدیم و وارد سالن شدیم، خبر آمد که اتوبوس‌ها آماده حرکت هستند. بعد از حرکت کردن اتومبیل امام، اتوبوس‌ها هم حرکت کردند و ما به‌اتفاق آقایان دکتر مهدی عسگری، دکتر سامی، دکتر منصور دوستکام که آن‌ها همگی اهل خطه خراسان بودند، سوار یکی از اتوبوس‌ها شدیم. جمعیت در دو طرف خیابان موج می‌زد، به‌طوری‌که اتوبوس‌ها مجبور بودند با سرعت بسیار کم حرکت کنند. در نیمه‌های راه از طرف یکی از دوستان - فکر می‌کنم آقای دکتر سامی بودند - پیشنهاد شد برای صرف ناهار به رستوران برویم؛ همگی قبول کردند. هنگامی‌که وارد رستوران شدیم، غوغایی برپا شد. کارکنان رستوران و مردم که برای صرف ناهار آمده بودند، با ما به گرمی فوق‌العاده‌ای برخورد می‌کردند. بعد از ناهار به منزل یکی از اقوام دکتر سامی رفتیم. بعد از استراحت کوتاهی، بحث‌ها مانند همیشه آن دوران آغاز شد. از نحوه بحث‌ها تفاوت دو نگاه یکی مبارزان داخل کشور و دیگری مبارزانی که از خارج کشور آمده بودند کاملاً مشهود بود. به جهت اهمیت فوق‌العاده این دو نگاه و سپس اتفاقات و اختلافات و درگیری‌های بعدی آن، در بخش آینده بدان‌ها خواهیم پرداخت.■

پی‌نوشت:

1. شصت سال صبوری و شکوری، خاطرات دکتر ابراهیم یزدی، ج. 3، ص. 430.

2. همان، ص. 263.

3. خاطرات سیاسی ـ اجتماعی (ج. 3) دکتر صادق طباطبایی، صص. 203 - 202.

4. شصت سال صبوری و شکوری، خاطرات دکتر ابراهیم یزدی، ج. 3، صص. 424 - 425.

5. همان، ص. 427.