حسن آيت و نقشه راه سقوط پله‌پله بنى‌صدر

یکی از موارد اختلاف ما با جناب بنی‌صدر این بوده (این توضیح را برای این می‌دهم که این سوءتفاهم از اذهان خارج شود. اگر من به نام مخالف صحبت می‌کنم، نه به دلیل این است که بگویم آقای بنی‌صدر خالی از عیب و نقص است، بلکه بگویم مخالفت من بر چه مبناست!) مبنای مخالفت من این است که آنچه در اعلام این طرح و آنچه در این روندهایی که مسئله امروز به اینجا کشیده شده و امروز در این مجلس مطرح است، مسئله‌ای تاریخی و حساس و سرنوشت‌ساز است. برای این اُمت و این انقلاب این‌ها روندهای سالمی نبوده است. من صریح عرض می‌کنم. شاید از یک سال و ده ماه پیش این اختلافات در شورای انقلاب بین آقای بنی‌صدر از یک ‌طرف و برادرانی که سران و رهبران حزب جمهوری اسلامی هستند از طرف دیگر مطرح بوده و گاه در روزنامه‌ها، سخنرانی‌ها و نطق‌ها و خطابه‌ها بروز می‌کرد. کار به آنجا کشید که اطلاع پیدا کردم امام بسیار رنجیده و ناراحت هستند و ایامی هم بود که امام به‌تازگی از بستر بیماری برخاسته و به منزل آمده بودند و دوران نقاهتشان بود. ایشان ما را احضار کردند و ما هم به آنجا رفتیم. در آنجا ایشان ناراحتی شدید خودشان را ابراز کرد. شاید آقایان خامنه‌ای و رفسنجانی هم در آنجا تشریف داشتند. ایشان صریحاً اعلام کردند که بروید اختلافاتتان را حل کنید و به‌اصطلاح اعلامیه رفع اختلاف هم بدهید، ولی همین رفع اختلاف و این اعلامیه شاید حدود یک ماه و نیم طول کشید. در آنجا ما شاهد بحث‌ها و گفت‌وگوهایی بودیم، گو اینکه ما تا حدودی در دعوای بین بنی‌صدر و سران حزب جمهوری ــ که در شورا بیشتر مطرح بود ــ تا حدودی برکنار و بی‌طرف بودیم، ولی خوب، ناظر و شاهد بودیم. در آن زمان یکی از حرف‌های آقای بنی‌صدر این بود که یک حرکاتی، روندهایی یا به تعبیر خودشان توطئه‌ای علیه من در جریان است، من‌جمله قضیه دو نوار را مطرح کردند و این دو نوار هم حضور امام رسیده و ایشان هم شنیده بودند و دستور هم داده بودند که نسبت به این‌ها رسیدگی شود. این یکی از موارد اختلاف بود. یکی دیگر از دردهای ایشان این بود که می‌گفت طرف مقابل من دارد این‌گونه اعمال را علیه من انجام می‌دهد؛ بنابراین، اگر من بخواهم مسئولیت‌هایی را که قانون اساسی به عهده رئیس‌جمهور گذاشته است انجام بدهم، با این بازی‌ها نمی‌توانم. خوب، آن جلسات به جاهایی هم رسید. حالا میثاق‌نامه‌ای نوشته شد و بعد از آن هم به آن میثاق‌نامه عمل نشد و من صریح می‌گویم که از سوی هر دو طرف عمل نشد؛ هم از طرف حزب جمهوری عمل نشد و هم از طرف آقای بنی‌صدر. حال آن روندهایی را که ایشان آن روز ابراز و اظهار می‌کردند و از آن شکایت داشتند و در آن نوارها منعکس بود، آن روندها همچنان ادامه پیدا کردند و مخالفان همچنان به عملکرد خود ادامه دادند و لحظه‌به‌لحظه در بُرهه‌های مختلفی که در این فاصله یک سال و خُرده‌ای پیدا شد، آقای بنی‌صدر را به موضعی کشاندند که برای حفظ خود یا برای دفاع از خود و یا حیثیت و حقوق خود کارهایی بکند، حرف‌هایی بزند یا سخنرانی کند و یا احتمالاً مصاحبه‌هایی بکند. من عرض می‌کنم آن روندها امروز دارد میوه‌اش را می‌دهد. من به پیدایش این میوه، به ریشه‌های تکوین این میوه، به این طرحی که امروز در این مجلس تهیه شده است، به این معترضم. من می‌گویم این روند، روند سالمی نبود، بنی‌صدر عیبش این بود یا هست که حرف زیاد می‌زند. مرتب می‌گوید و پرده‌دری می‌کند. خیلی جاها هم از حدود احساس مسئولیت خارج می‌شود. یکی از ایرادات من به او همین است. او از حدود مسئولیت آن‌گونه خارج می‌شود که کیان و وجود جمهوری اسلامی را در معرض سؤال و خطر قرار می‌دهد و بهانه به دست دشمنان و معاندان انقلاب و این جمهوری می‌دهد، اما این ظاهر بیان است، او در اینجا مقصر، خیلی خوب! ولی طرف مقابل هم عمل می‌کرد. آرام در تمام سطوح عمل می‌کرد. پیشرفت می‌کرد، یعنی آنچه را او و خیلی از مخالفان می‌گفتند روندهای انحصارگر در این جامعه وجود دارد و جامعه دارد به طرف انحصار می‌رود، این انحصار همچنان ادامه پیدا کرد. ما می‌توانیم به لحاظ احساس مسئولیت نسبت به انقلاب بگوییم تو طرف مقابل، یا آقای بنی‌صدر ساکت باش و این‌ها را تحمل کن، ولو اینکه منجر بشود به اینکه خودت هم از بین بروی. ما در عالم اخلاق و در عالم تعهد این حق را داریم، ولیکن به لحاظ قانونی در اینجا چه گناهی صورت گرفته است؟ ‌طرف تعرضی کرده و طرف دیگر دفاعی کرده است؛ بنابراین، اگر تقصیری هست، تقصیر دو طرف است. یک طرف نیست. این طرح، ای ‌کاش این‌طور اصلاح می‌شد که آقای بنی‌صدر عدم کفایت سیاسی و طرف مقابل هم مقصر در ایجاد زمینه‌های عدم کفایت سیاسی، ولی ما زمینه‌ها را این‌جور نمی‌بینیم. حرف ما در اینجاست که ممکن است یک کسی را شما به انواع مختلف اذیت کنید و شکنجه بدهید و او فریاد بزند. مردمی که دور هستند، فریاد او را می‌شنوند، ولی آن عملی را که با او انجام می‌گیرد را نمی‌بینند؛ مسئله اینجاست».

یک سال دوام نمی‌آورد

سران حزب جمهوری از اول ریاست‌جمهوری آقای بنی‌‎صدر عزم خود را جزم کرده بودند او بیشتر از یک سال در مقام ریاست‌جمهوری باقی نماند. آقای دکتر صلواتی نماینده دوره اول به من می‌گفت زمانی که بنی‌صدر رأی بالایی آورده بود، ولی هنوز مراسم تحلیف و سوگند برگزار نشده بود به اصفهان آمد. در تالار استانداری (باشگاه افسران سابق) از او پذیرایی کردیم. من (صلواتی) خیرمقدم گفتم و قدری از مشکلات منطقه اصفهان را به عرض ایشان رساندم و گفتم ان‌شاءالله با آمدن شما مشکلات مملکتی و منطقه سر و سامان پیدا می‌کند. بعد از پایان جلسه، یکی از افرادی که عضو حزب جمهوری اسلامی بود و کاندیدای نمایندگی مجلس هم شده بود به من گفت مثل اینکه شما قانون اساسی را درست مطالعه نکرده‌اید. ریاست‌جمهوری کاره‌ای نیست که بتواند وارد این‌گونه مسائل شود، وانگهی ما نمی‌گذاریم ایشان بیشتر از یک سال دوام بیاورد. در جواب گفتم ایشان که هنوز خلافی نکرده، با رأی بالا توسط مردم انتخاب شده، چرا می‌خواهید اختلاف ایجاد کنید. او گفت در هر صورت، چنین تصمیمی گرفته‌ایم.

در بخش قبلی خاطرات از زبان مرحوم رفسنجانی شرح داده شد که ایشان هم به امام نامه نوشته بودند و گفته بودند ما از اول با ریاست‌جمهوری ایشان مخالف بودیم. آقای آیت و تیم دکتر مظفر بقایی از این فرصت استفاده کردند و اختلافات زمان ملی شدن نفت و دوران مصدق را به امروز کشاندند و درنهایت بهره‌برداری کردند.2

دکتر حسن آیت، عضو سابق حزب زحمتکشان دکتر مظفر بقایی و دبیر سیاسی حزب جمهوری اسلامی در دوره اول انتخابات مجلس شورای اسلامی به مجلس راه یافت. دکتر بقایی، آیت‌الله کاشانی و حسین مکی در جریان ملی شدن صنعت نفت -در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی- از طرفداران دکتر محمد مصدق بودند و در بیشتر امور همسو و هماهنگ عمل می‌کردند؛ همانند حادثه 30 تیر 1331 زمانی که شاه با واگذاری فرماندهی کل قوا به دکتر مصدق، نخست‌وزیر وقت، مخالفت کرد و دکتر مصدق هم بلافاصله استعفا داد و قوام‌السلطنه جای او نشست و به مردم هشدار داد که مواظب اعمال و رفتار خود باشند، چون کشتی‌بان را سیاستی دگر آمده. مردم تهران و شهرستان‌ها مخصوصاً اهل بازار و طرفداران بخشی از روحانیت به رهبری آیت‌الله کاشانی یکپارچه به مخالفت برخاستند، به‌طوری‌که بعد از چندین ساعت زدوخورد خونین، قوام‌السلطنه مجبور به کناره‌گیری شد و شاه عقب‌نشینی کرد و فرماندهی کل قوا را به مصدق واگذار کرد. اوضاع به نحو مطلوبی به نفع مردم در حال پیشروی بود. دولت انگلیس و دربار علت موفقیت بی‌نظیر تاریخی را در یکپارچگی و وحدت روحانیون و ملیون تشخیص دادند و به فکر چاره نشستند و به این نتیجه رسیدند که باید سازوکار پیچیده‌ای فراهم آورند که اتحاد و هماهنگی برای همیشه از جامعه ایران برچیده شود. چگونگی و سازوکار پیچیده و برهم زدن این اتحاد، پژوهش دقیق و بزرگی می‌طلبد، زیرا این روند خطرناک می‌تواند تا زمان‌های دور شکل و شمایل جدید سیاست را از روند درست و مردمی و سازنده بازدارد.

آنچه به‌طور اجمال می‌توان به آن اشاره کرد این است که افراد نفوذی در هر دو گروه وارد شدند و بازی را به‌گونه‌ای برهم زدند که کینه‌ها و عُقده‌های هر دو گروه، بدون آنکه به عمق به‌وجودآورنده آن واقف باشند، جنبه حاد و گسترده به خود گرفت. از آن تاریخ به بعد، آیت‌الله کاشانی، دکتر مظفر بقایی، حسین مکی و چند نفر از دیگر طرفداران مصدق به مخالفت برخاستند و حتی رودرروی او قرار گرفتند و شرایط و زمینه سقوط دولت فراهم شد و به دنبال آن، کودتای 1332 به وقوع پیوست.

این مقدمه کوتاهی بود که منشأ موضع‌گیری دکتر آیت و سناریوی پیچیده نوار او پس از پیروزی جمهوری اسلامی را بیشتر روشن می‌کند. دکتر بقایی و گروهش در کمین نشسته بودند که بتوانند با فراهم شدن زمینه، تیر خلاص را بر سر طرفداران دکتر مصدق شلیک کنند. از این‌رو زمانی که انقلاب اسلامی رُخ داد و شورای انقلاب تشکیل شد و از نحوه مخالفت اعضا مطلع شدند بیکار ننشستند و با یک بازی بسیار حساب‌شده و تجربیاتی که از تاریخ به دست آورده بودند بر آتش اختلاف این دو طرف افروختند تا جایی که آقای دکتر آیت با اطمینان و یقین کامل در آن نوار گفته بود نقشه‌ای داریم که بابای بنی‌صدر هم نمی‌تواند در مقابل آن طرح و نقشه ایستادگی کند.

مرحوم امام به استناد سخنان مهندس سحابی و آنچه نگارنده از آن خبر داشت تا مرحله آخر در مقابل نامه‌نگاری‌ها و کارشکنی‌ها، هر دو طرف را به همکاری دعوت می‌کردند. ایشان از اول با در دست گرفتن کارهای اجرایی توسط روحانیون مخالف بودند. سران حزب جمهوری اما تصمیم جدی داشتند که دیگر رقبا را به هر شکل ممکن از میدان خارج کنند. آقای بنی‌صدر و گروه ایشان می‌توانستند از این دوگانگی به‌طور نسبی بهره ببرند. آنان نه‌تنها چنین نکردند، بلکه به بازی خطرناکی دست زدند و آن نزدیکی با گروه مجاهدین بود. آقای بنی‌صدر ابتدا با نزدیک شدن به این گروه مخالف بود و می‌گفت: «با هر شخص و گروه التقاطی نباید وارد همکاری شد». اختلافات با سران حزب جمهوری اما به‌صورتی درآمد که او و عده‌ای از اعضای گروه به مجاهدین نزدیک شدند. آقای سلامتیان و نگارنده جلساتی با بعضی از سران مجاهدین مانند آقایان حیاتی، رضایی و یعقوبی و چند نفر دیگر برگزار کردیم. در ضمن گفت‎وگو و بحث‌ها آن‌ها را متقاعد کردیم نامه‌ای به امام بنویسند و وارد فاز گفت‎وگو و روش‌های دموکراتیک شوند. آن‌ها می‌گفتند گروه چماقداران و تندروها مانع هرگونه ارتباط هستند. مع‎ذالک ما موافق ارتباط هستیم. پس از آن، آن‌ها نامه‌ای به امام نوشتند و آماده دیدار شدند. امام در جواب گفتند: «شما اسلحه‌هایتان را تحویل دهید، من به دیدار شما می‌آیم».

مجاهدین نامه‌ای به رئیس‌جمهور نوشتند و گفتند آیا اگر ما اسلحه‌هایمان را تحویل دهیم، ضمانتی هست که چماقداران ما را قلع‌وقمع نکنند؟ بنی‌صدر در جواب گفته بود من در شرایطی نیستم که بتوانم چنین تضمینی بدهم. بعد از آن نامه و این جواب‌ها، روابط ما با آن‌ها قطع شد، اما رفت‌وآمد گروه مجاهدین و رجوی با دفتر بنی‌صدر ادامه پیدا کرد.

مرحوم امام وقتی از این ارتباطات مطلع شدند، با لحن شدیدی به بنی‌صدر هشدار دادند، اما بنی‌صدر توجه کافی نمی‌کرد تا جایی که امام تصمیم به برکناری او از فرماندهی کل قوا گرفتند.

از آن روز به بعد زمینه‌های عدم کفایت رئیس‌جمهور را فراهم آوردند، زمینه‌هایی که از قبل آماده شده بود. آنان منتظر فرصت مناسب بودند که این فرصت را بنی‌صدر و گروهش در اختیارشان قرار داد.

روز عدم کفایت رئیس‌جمهور فرارسید. مطابق اصل 89 و 110 قانون اساسی (پیش از بازنگری) مجلس می‌توانست عدم کفایت رئیس‌جمهور را بررسی کند و نمایندگان اولین دوره مجلس شورای اسلامی نیز به استناد همین اصول درخواست بررسی عدم کفایت سیاسی اولین رئیس‌جمهور اسلامی ایران را مطرح کردند، اما با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع و کلی بودن این دو اصل قانون اساسی، تعداد شانزده نفر از نمایندگان مجلس تقاضای دو فوریت طرح آیین‌نامه بررسی عدم کفایت سیاسی رئیس‌جمهور را مطرح کردند تا با تصویب آن، طرح عدم کفایت رئیس‌جمهور شکل قانونی بگیرد. دو فوریت این طرح با رأی موافق 145 نفر از نمایندگان در جلسه 26 خرداد 1360 تصویب شد. موافقان و مخالفان وارد نام‌نویسی شدند که در بخش آینده به آن خواهیم پرداخت.■

پی‌نوشت:

1. . داود علی بابایی، بیست‌وپنج سال در ایران چه گذشت؟ جلد دوم، تهران، انتشارات امید فردا، 1384، ص 381.

2. . عزت‌الله سحابی، نیم‌قرن خاطره و تجربه، صص 275 - 281.