ورود سیاستمداران درون کشور به نوفل‌لوشاتو

نوفل لوشاتو در صدر اخبار جهان (قسمت پنجم)

مارس 5, 2020

سفر پُرماجرای بختیار به پاریس

ژانویه 10, 2022

سفر آقای دکتر کریم سنجابی در مقام رهبر جبهه ملی ایران به پاریس با حاشیه‌هایی بسیار و در عین حال سرنوشت‌سازی همراه بود.

سفر و دیدار دکتر کریم سنجابی

L سفر آقای دکتر کریم سنجابی در مقام رهبر جبهه ملی ایران به پاریس با حاشی ههایی بسیار و در عین حال سرنوشت سازی همراه بود.برای روشن شدن زوایایی پنهان و آشکار این رویداد تاریخی ابتدا دیدگا ههای آقایان دکتر ابراهیم یزدی و دکتر ابوالحسن بنی صدر آورده می شود و در ادامه آنچه نگارنده از نزدیک شاهد آن وقایع بوده، ذکر می شود.

جریان ملاقا تهایی آقای دکتر « : در خاطرات آقای دکتر یزدی چنین آمده سنجابی با امام و انتشار آن بیانیه از این قرار است که آقای دکتر سنجابی از تهران با آقایان بنی صدر و سلامتیان در پاریس ارتباط و تماس منظم داشت و از همین طریق برای دیدار با امام اقدام کرد. ای نجانب از طریق آقای دکتر مُکری از سفر قریب الوقوع آقای دکتر سنجابی به پاریس و اقدامات مقدماتی برای ملاقات با امام مطلع شدم. آقای دکتر مُکری از گذشته بسیار دور روابط نزدیکی با آقای دکتر سنجابی داشت، ولی ضمناً از همراهی احتمالی آقای احمد سلامتیان با ایشان در ملاقات با امام سخت ناراحت و نگران بود و مسائلی را درباره نامبرده به نقل از مرحوم دکتر معظمی بیان می کرد.

آقای دکتر سنجابی به همراه آقایان حاج محمود مانیان و حسین مهدیان به پاریس آمد. در اولین دیدار با امام علاوه بر این دو نفر، آقای سلامتیان نیز آقای دکتر سنجابی را همراهی می کرد. در آن جلسه آیت الله اشراقی و حاج احمد آقا نیز حضور داشتند.

دکتر سنجابی در کنار امام نشستند و پس از مبادله تعارفات معمول، کمی آهسته و تقریباً دَرِ گوشی شروع به صحبت با امام کردند. امام اما با صدایی بلند که همه ما هم بشنویم گفتند که ما مطالب دَرِ گوشی نداریم و شما م یتوانید مطالب خود را آزادانه بیان کنید. سپس آقای دکتر سنجابی شروع به صحبت کردند. دکتر یزدی شرح این دیدار را چنین آورده است:

من ابتدا به عنوان یک مسلمان و یک ایرانی حضور حضرت آی تالله خمینی که امروز تمام تحرکات ایران زیر نظر ایشان قرار دارد رسیدم و گفتم هما نطور که هر مسلمان روزی چند بار خدا را به شهادت می گیرد، من نیز خدا را به شهادت می گیرم که با هیچ سیاستمدار خارجی ب هطور مستقیم و یا غیرمستقیم ارتباطی ندارم و در هیچ جمعیت سرّی یا غیرسرّی عضویتی ندارم و با مقامات دولتی و یا دربار ایران گف توگو و مذاکره ای نکرد هام... برای این به اینجا آمده ام تا آنچه را تشخیص می دهم بیان کنم و موضوع جبهه ملی را برای شما تشریح نماییم. بعد به طور خلاصه وضع مملکت را در جنگ جهانی دوم و ورود قوایی بیگانه و کوشش جبهه ملی تحت رهبری دکتر مصدق و ملی شدن صنعت نفت و ادامه جبهه ملی را برایشان توضیح دادم. ایشان صحب تهایی کردند و قرار شد جلسات دیگری حضورشان صحبت شود؛ چون بعضی از اشخاص آنجا نبودند

آقای دکتر یزدی در جلد سوم کتاب شصت سال صبوری و شکوری، درباره ادامه این دیدارها م ینویسند:

بعد از دیدار اول، سنجابی از طریق بن یصدر اطلاع داد که چون برای دیدن فرزندش عازم امریکاست، م یخواهد دیدار مجددی داشته باشد، اما خبرها حاکی از این بود که چون کنفرانس بین المللی سوسیالیست ها در امریکا برگزار می شد و آقای دکتر سنجابی هم برای شرکت در این کنفرانس دعوت شده بود، تحلیل و برداشت بعضی از نزدیکان آقای خمینی (ازجمله دکتر صادق طباطبایی) که به آقای خمینی نیز منتقل می شد این بود که اگر آقای دکتر سنجابی بعد از دیدار با امام به امریکا برود و درآنجا درباره مسائل ایران با ایشان صحبت شود، این گونه تلقی می شود که دکترسنجابی از طرف آقای خمینی مأموریت دارد. سنجابی گفت من برای دیدار فرزندم عازم امریکا هستم و پس از مسافرت مجددًا خدمتتان م یرسم.

پس از این دیدار، من خصوصی به آقای خمینی گفتم که الآن کنفرانس سالانه سوسیال دموکرا تها در امریکاست و ب هاحتمال قوی سنجابی که به امریکا م یرود در این مجموعه هم شرکت می کند و ممکن است در مورد مسائل ایران هم در آنجا صحبت کند و از ملاقات با شما هم حرفی بزند و این امکان وجود دارد که برخی تصور کنند ایشان از طرف شما به آنجا رفته یا رابط شما با امریکایی هاست و اگر از امریکا مجددًا به اینجا بیایید و با شما ملاقات کند این تلقی بیشتر تقویت م یشود. آقای خمینی در آن لحظه در برابر حرف من عکس العملی نشان ندادند، اما روز بعد توسط آقای اشراقی به بن یصدر که میزبان سنجابی در پاریس بود پیغام داد که اگر آقای سنجابی به امریکا برود من دیگر ایشان را نم یپذیرم. آقای سنجابی که روی ملاقات با آقای خمینی حساب می کرد از مسافرت به امریکا منصرف شد.

قبل از آنکه به روایت آقای بن یصدر اشاره شود، نکات تأم لبرانگیزی در روایت آقای دکتر یزدی ملاحظه می شود که ضروری است مورد توجه قرار گیرد. نکته اول آنکه آقای دکتر سنجابی به منزل آقای سلامتیان آمدند و نه منزل آقای بن یصدر. آقای دکتر یزدی به خاطر مشغله فراوان آن دوران اشتباهاً گفت هاند ایشان به منزل آقای بن یصدر آمدند.

نکته مهم اما شرح رویدادهاست که اگر ناگفت هها گفته شود، علت یا عللِ بسیاری از اتفاقات بعد از آن در پاریس و بعد از بازگشت به ایران بیشتر روشن م یشود. آقای دکتر یزدی در شرح این دیدار یک جا می گویند سنجابی بعد از دیدار اول از طریق بنی صدر اطلاع داد که چون برای دیدن فرزندش عازم امریکاست می خواهد دیدار مجددی داشته باشد و بلافاصله می گویید سنجابی گفت من برای دیدار فرزندم عازم امریکا هستم و پس از مسافرت مجددًا خدمتتان می رسم. سپس نتیجه می گیرند و می گویند : به نظر می اید مسئله سوسیال دموکرات ها باعث شد ایشان دیدار فرزندش را بهانه قرار داده باشند اولاً اگر قصد سوءاستفاده کردن از این دیدار بود یک بار انجام گرفته بود و نیازی نبود دوباره تکرار شود.

ثانیاً چنانچه منظور و هدفی در کار بود باید صبر م یکردند آقای دکتر سنجابی از امریکا بازگردد و چنانچه سوءاستفاد ههایی شده بود بر اساس شواهد عینی و دلایل قاب لقبول و موجّه از دیدار بعد از مسافرت ممانعت به عمل م یآمد و نه قبل از آن و بر اساس حدسیات ناشی از آن.

اکنون آنچه را شخصاً مشاهده کرده و از نزدیک شاهد آن بودم بازگو می کنم. یک روز قبل از ملاقات آقای دکتر سنجابی با امام خمینی به نوفل لوشاتو رفتم. آقای قطب زاده در گوش های از باغ با چهره برافروخته و ب هشدت عصبانی با حاج احمد آقا مشغول گف توگو بود. حدس زدم موضوع گفت وگو پیرامون سفر و دیدار دکتر سنجابی با امام خمینی است. همان روز هنگام غروب در دفتر نوفل لوشاتو نشسته بودیم که آقای دکتر یزدی موضوع این دیدار را مطرح کرد که ناگهان آقای خلخالی که در آن جمع حضور داشت برآشفت و برخاست و گفت همین الآن نزد امام می روم و مطالب را به عرض ایشان م یرسانم و در حال خارج شدن از اتاق مقداری بد و بیراه نثار اعضای جبهه ملی کرد و از اتاق خارج شد. دکتر یزدی به رغم دلخوری فراوانی که از خلخالی داشت و در خاطراتشان ب هطور مکرر به آن اشاره کرد هاند، در آن لحظه اما سکوت رضای تبخشی کرد.

از آن نشست ها و گف توگوها و برخوردها مشخص شده بود که آقایان یزدی و قطب زاده تصمیم گرفت هاند این دیدار نتایج موفقی تآمیزی نداشته باشد؛ از این رو، به نظر نگارنده مسئله کنفرانس سوسیال دموکرات ها و این قبیل موضوعات برای پنهان کردن و در پرانتز قرار دادنِ اصل قضیه است. بعد از این برخوردها نزد آقای قط بزاده رفتم و از طرز رفتارشان نسبت به جبهه ملی و برخورد با دکتر سنجابی انتقاد و اعتراض کردم (قطب زاده در عین حا ل اگر نسبت به حسن نیت کسی اعتماد پیدا م یکرد تحت تأثیر قرار می گرفت).

به او گفتم باید حواسمان جمع باشد، داریم به دست خودمان تیشه به ریشه می زنیم و دلایلی آوردم. در جواب (بدین مضمون) گفت حال حاضر مردم ایران در موقعیتی قرار گرفته اند که حتی خود دکتر مصدق هم جایگاه آنچنانی ندارد ...

در جواب گفتم ولی آیا ما باید به دست خود به این باورها دامن بزنیم؟ بعد داستان زدوخوردهایی کاروانسرایی سنگی را از قول عمه زاد هام دکتر هوشنگ میرعلایی )جراح معروف( نقل کردم و گفتم ایشان می گفت وقتی داریوش فروهر را با فَرقِ شکافته به اتاق عمل آوردند، زخمش ب هقدری عمیق بود که امید به بهبود او نداشتم، ولی شجاعت او حیر تآور بود و من عمیقاً شگفت زده شدم و در مدت عمر عم لهایی جراحی ام هرگز نظیر آن را ندیده بودم. قطب زاده شدیدًا تحت تأثیر قرار گرفت و به فکر فرورفت؛ ولی دیگر کار از کار گذشته بود و ترفندها و مخالفت ها کارساز شده بود. این گونه برخوردها و آسیب هایی دوطرفه و

کریم سنجابی در کنار برخی از سران جبهه ملی در جریان استقبال از آی تالله خمینی در فرودگاه مهرآباد

حتی چندطرفه آن چنان زخم هایی عمیقی بر جای گذاشت که نه تنها به مرور زمان التیام نیافت بلکه هرچه زمان گذشت بر عمقش افزود هتر شد.

آن زمان گذشت و زمان بعد از انقلاب فرارسید و معلوم شد دامنه این نوع اختلافات و ستیزه ها نه تنها متوجه آن دو گروه و گروه های مشابه نبوده، بلکه ریشه در بطن یک جامعه تحت ستم و خفقان و سلطه تاریخی دارد که هر زمان به شکل و شمایل خاص خود جلوه گری م یکند.

گرچه بررسی منشأ و علل آن به یک پژوهش گسترده و البته بسیار مهم نیاز دارد، ولی در اینجا می توان به اجمال به چند عامل اشاره کرد:

یکم: اینکه هر گروهی و حتی هر فردی خود و گروه خود را موجّه و بری از عیب و نقص م یداند و دیگری را کاماً فاقد صلاحیت، منحرف و خطرناک به حال اسام و جامعه و ملک و مملکت.

دوم: برای حذف جناح یا جنا حهای مخالف و به نظر خود خود منحرف به شغ لهای مختلف می شود.

سوم: برای هر عملی و هر ترفندی توجیه متناسب به کار م یبرد و مهم تر آنکه قبل از آن به طور ناخودآ گاه به آن توجیهات باور پیدا م یکند یا در درجه نخست خود را می فریبد، برای آنکه بتواند دیگری را بفریبد و برای آنکه جنبه سیاسی و موجّه زیبا و » تاکتیک سیاسی « پیدا کند، نام آن را با زیبنده جلوه م یدهد.

چهارم: مسلماً در پُشتِ سَرِ همه این مواضع یا بهتر بگوییم در بطن آ نها هواهای نفسانی، غرورها و... ب هطور پنهان و آشکار در اعماق اذهان لانه کرده و نهادینه شد هاند.

بازگردیم به روایت دیگر؛ یعنی روایت آقای بن یصدر از این سفر و این دیدار. ایشان در یک گف توگو سفر دکتر سنجابی را چنین شرح م یدهند:

س: وقتی آقای دکتر سنجابی به فرانسه آمدند شما از ملاقات ایشان با آقای خمینی چه خاطرهایی دارید؟

ج: دکتر سنجابی به فرانسه آمد و در خانه آقای

سلامتیان منزل کرد. با هم چند نوبت دیدار کردیم و او در این فکر بود که اگر بیایید و توافقی نشود و برگردد، برنامه رژیم شاه این است که این ها به اینجا بیایند و دست خالی برگردند و بگویید که خمینی منزوی است. پس باید این کار بشود. بازرگان هم آ نوقت اینجا بود. ما در خانه دکتر مهدوی گف توگو کردیم که من نوشتم و یک متن تهیه کردم و به آقای دکتر سنجابی دادم و او یک جاهایی را خط زد و دوباره ما چانه زدیم و بالأخره یک متنی درآمد و آن خ طخوردگی ها و پا کنویس آن موجود است. معلوم شد که مُکری قبلاً پیش سنجابی رفته و راجع به متنی که باید نوشته شود گفت وگو کرده. او یک متنی را قبلاً داده بود که همه نکاتی که تویی این متن اخیر هست، آنجا نبود. او قبلاً برده بود که به نظر )آیت الله خمینی( خمینی برساند و بعد بگویید که این فتح و ظفر را او کرده است.

ما سوار ماشین شدیم و به طرف نوفل لوشاتو رفتیم. در راه دیدیم ماشین اقای دکتر مک ری خراب شده و وسط راه مانده و ما خیلی خندیدیم و راضی بودیم از اینکه ماشین او در راه مانده و ما در بردن آن متن بر او تقدم می جوییم. البته متن محتواش یکی نبود. وقتی من رسیدم ساعت 4 بعدازظهر این حدودها بود و اشراقی گفت که آقای خمینی خواب است. گفتم این متن را سنجابی امضا کرده است. او خواند و گفت این خیلی جالب است. حالا می شود او را بیدار کرد. او رفت و چند دقیقه بعد آمد و دیردم یک کلمه استقلال هم اضافه کرده است و گفت آقا می گویند این را دکتر سنجابی دوباره پاکنویس و امضا کند و بیاورید؛ خیلی عالی است. این هم ب هاصطلاح ح قالزحمه ما شد.

به نظر من خدمت بزرگی بود. این آقای بختیار از راه جفا به وطن خودش کرده، نادرست می گویید. این کار سنجابی خدمت بزرگی بود و الآن آن خط مصدقی به کلی در انقلاب آن سوی خط واقع می شد، آن سوی مرز واقع می شد و امروز هیچ حضوری نداشت و در آینده هم معلوم نبود که چه پیش بیایید و من عقیده ام این است

که امروز آنچه ما به عنوان مخالف رژیم خمینی می کنیم روی آن خط هستیم و آن اعلامیه یک خدمت بزرگی است از سنجابی در تاریخ ایران. متن را نزد سنجابی بردم و به او گفتم که این استقلال را هم طرف اضافه کرد، چون یادت رفته بود. خیلی خندید و گفت شکر که این قدر این آدم مراقب استقلال است. پس ببینید این روحیه آن وقت چه روحیه ای بود؟ این حرف خیلی قیمت دارد. گفت راجع به آن دموکراسی و آن ها چیزی نگفت؟ گفتم نخیر، فقط این استقلال را اضافه کرد. دوباره پاک نویس و امضا کرد و من هم رفتم دادم به )آیت الله( خمینی( خمینی. صبح فردای آن روز هم ایشان به نوفل لوشاتو رفت و قطب زاده یک قدری داد و قال کرده بود که نمی گذاریم که دوباره شما چنین و چنان کنید اینجا! این دیگر مشروطه نیست زحمت ها را دیگران بکشند و حکومت را شما بکنید. ولی بقیه برای او الله اکبر کشیده بودند و آن متن را خوانده بودند و )آیت الله( خمینی( خمینی هم به او خیلی احترام کرده بود و فکر می کرد که او نامزد نخست وزیری از سوی )آیت الله( خمینی( خمینی خواهد شد. همه ما هم این جور فکر می کردیم. آن داستان این جور بود. بعد قرار بود که این متن را هم او و هم بازرگان امضا کنند. وقتی بردم که بازرگان هم امضا کنند گفتند بازرگان به تهران رفته است. حالا اینکه او چرا به تهران رفت این را دیگر باید از خود او بپرسید، چون من بعد هم دیگر فرصت نکردم که تحقیق کنم ببینم آیا اطلاع داشت و حاضر نشد این متن را امضا کند یا نه!

در بیان این دو روایت، نکت ههایی بسیاری نهفته است که نگارنده به بخشی از آ نها اشاره می کنم. دیگر پژوهشگران بر اساس اطلاعات خود م یتوانند بخشی از حقیقت را به تصویر کشند و بازگو نمایند. آقایان دکتر یزدی و دکتر بن یصدر منشأ این اختلافات را بدین گونه توضیح داد هاند. ابتدا ازآنچه آقای دکتر یزدی بیان کرده آغاز م یکنم. ایشان در دیدارهای آقای « می گویند مهندس بازرگان با اعضای نهضت آزادی به صورت جمعی و نیز به صورت فردی مسئله اختلاف نهضت و بن یصدر و جبهه ملی اروپا نیز مطرح شد. این اختلاف از زمانی که آقای بن یصدر در سال 1341 1962 میادی( به پاریس آمد، آغاز شده بود.

سه محور اساسی این اختلافات عبارت بودند از: اختلاف در بینش ها در رو شها و من شها. برخی از این اختلافات ب هقرار زیر بود:

ما در خارج از کشور با توجه به پراکندگی جوانان مسلمان کشورهایی مختلف و دوری از هم اعتقاد داشتیم که اولویت را باید به سازما ندهی نیروهایی اسامی بدهیم و به همین دلیل پس از مرحله اولیه که نیروها و امکانات مختصر ما درگیر تأسیس جبهه ملی دوم و انتشار روزنامه ایران آزاد و باختر امروز و یا فعالیت در سازمان دانشجوییان ایرانی شده بود، تماماً به بسیج دانشجویان مسلمان در انجم نهایی اسلامی دانشجوییان متمرکز شد.

ما فعالیت در جبهه ملی را در آن مرحله ضروری ندانستیم. جبهه ملی دوم به دلیل اشکالات درون یاش، بعد از نامه مرحوم دکتر مصدق منحل شده بود و جبهه ملی سوم بر اساس تزِ مصدق ب هصورت جبه های مرکب از احزاب و گرو ههای ملی و نه بر اساس اتحاد شخصی تها و افراد باوجود آمده بود و اگر قرار بود جبهه ملی سوم خارج از کشور تشکیل شود، ابتدا باید احزاب ملی تشکیل شوند، سپس این احزاب با هم ائتلاف کنند و جبهه ملی را بسازند؛ اما اگر احزاب ملی نباشند منطقی نبود که نیروهایی اسامی وقت و انرژی و امکانات خود را در راه تشکیل جبهه ملی بگذارند، بلکه بیایید مسلما نها تلاش خود را در جهتِ ایجاد سازما نهایی مستقل اسلامی متمرکز کنند.

بعد از تشکیل جبهه ملی سوم در ایران، با مشارکت احزاب و سازما نهایی سیاسی مرکب از احزاب مردم ایران، حزب ملت ایران، حزب ایران، نهضت آزادی ایران و نیروی سوم، در خارج از کشور نیز جبهه ملی سوم با شرکت نمایندگان همین احزاب تشکیل شد؛ اما بنا به دلایلی نتوانست ادامه دهد و کار جمعی آن ها متوقف شد. بن یصدر و دوستانش که خبرنامه جبهه ملی را منتشر می کردند به این نیز اعتقادی نداشتند و به همین دلیل تأسیس نهضت آزادی و انتشار 7» مجاهد « نشری ههایی به نام را رویارویی با خودشان تلقی کردند. درحال یکه از نظر ما چنین نبود. ما ضمن اعتقاد به آنچه گفته شد نه احساس وظیفه م یکردیم که با خبرنامه و جبهه ملی رقابت کنیم و نه در پی آن بودیم؛ بلکه معتقد به کار مثبت و سازنده خودمان بودیم.

من م یآمدند که ما آماد هایم با شما همکاری کنیم. من گفتم به شرطی که افراد باشند و کاری به حزب توده نداشته باشید و این اصول را رعایت بکنید، ما همکاری می کنم.

با آقای قط بزاده و یزدی هم عین همین حال را داشت. ما با آقایان یک میثاق امضا کردیم، میثاقی که بعد از عزل 01 منتشر کردم. با آقایان هم در امریکا نشستیم. با آقای دکتر یزدی یک میثاق امضا کردیم که فعالیت جبه های باشد و احزاب سیاسی باشند. منع عقیدتی هم برای شرکت در فعالیت سیاسی نباشد که بگوییم فقط مسلمان باشد و غیرمسلمان حق ندارد که باشد. هر گروهی که این اصل آزادی را، اصل استقلال را قبول کرد، او بتواند با ما و ما بتوانیم با او همکاری کنیم. برای استقرار این اصول آن آقایان این میثاق را نقض کردند. اختلاف بر سر این میثاق بود؛ اما در پاریس اختلاف بر سر چه بود؟ اختاف دنباله همان اختلاف پیشین بود. آ نها چیزهایشان هست و می توانید مراجعه کنید و دلایل اختاف تویی همان روزنامه فراوان است. نفی گرو ههای سیاسی دیگر که با خط فکری آقایان سازگار نبود؛ این خلافِ اصل ما بود. ما دعوایی ایدئولوژیک با گرو ههای دیگر ممکن است داشته باشیم، اما در حدود آزادی داریم. یک کشور مستقلی باشد، هر حزب و هر گروهی آنجا ایدئولوژی خودش را تبلیغ م یکند و ایدئولوژ یهایی دیگر را هم انتقاد م یکند؛ در حدّ علمی و سیاسی معقول؛ اما بگوییم شما چون به اسلام باور ندارید پس اصلاً حق ندارید در مبارزه با ما رفاقت کنید، این جزو معقول در این دنیا نیست و این جزو میثاق ما بود که ما همچنین شرطی نکنیم و از این مسائل. خوب بعد که به پاریس آمدند بر سر سیاست خارجی اختلاف نظر بود و سر سیاست داخلی هم. گفتم که آقای مهندس بازرگان فکر م یکرد که استقلال حسابش از آزادی جداست. حالا این حرف اینجا بود، الا اینکه یک مطلب سومی هم بود. آن آقایان فکر می کردند که من با جبهه ملی هستم و به اصطلاح با سنجابی و این ها همکاری دارم و دارم کوشش می کنم که آن ها بیایند و طبیعتاً آن ها مایل بودند که گروه خودشان بیایید. پس هر دفعه پیش آقای خمینی م ییافتند و شیطنت از این قماش می کردند که مثلاً فلان شخصیت جبهه ملی در کجا چه گفت. آن چه گفت و این چه گفت و این ها با فلانی رابطه دارند.

من چندین نامه دارم، چون )آی تالله( خمینی( خمینی حتی از نجف ب هوسیله همین طلب ههایش نامه نوشته که آقای فروهر در ایران در اعلامی ههایی که دادند در آنجا درست از مقام روحانیت تجلیل نکردند و خود را هم هکاره م یدانند، نم یدانم چه کردند و چه کردند و اگر تکرار شود، ایشان اعلامیه می دهند و این ها را نفی م یکنند. ای نها حتی در همین پاریس هم بود. حتی یک روز کار ب هاصطاح به برخورد زبانی هم کشید و آن مصاحب ههایی که هر روز آقای بختیار با روزنام ههای خارجی که با ماژیک زردرنگ زیر آن خط

ابراهیم یزدی و صادق قط بزاده در کنار اما مخمینی

کشیده بودند و آورده بودند که بختیار این حر فها را زده است. من که رسیدم )آی تالله( خمینی( خمینی گفت بله این آقای دکتر بختیار دوست آقای مصدق ملاحظه کردید چه حر فهایی زده است؟ من به آقای دکتر بختیار تلفن کردم که آقا شما این حرف ها چه بوده است که زدید؟ او منکر شد و گفت روزنامه نگار بی خودی از خودش نوشته و به من ربطی ندارد و من چنین حرفی را نزدم. این داستان دو سه بار تکرار شد و هر دو سه بار این شخص گفت که نه، من این حرف ها را نزدم. بعد که خُب قبول دولت کرد معلوم شد که نخیر، همه این حرف ها را زده است.

پس این گونه برخوردها بود. گفتم که وقتی دکتر سنجابی آنجا رفت قطب زاده به او خیلی پرخاش کرد که ما نخواهیم گذاشت دوران مشروطه تکرار بشود و زحمت ها را دیگران بکشند و حکومت را شما بکنید. این بیمی که من ب هاصطلاح وسیله حکومت این ها م یشوم هم بود. ولیکن نه، این بی مها زائد بود؛ خود جامعه وقتی حاکم شد، هر کس زحمت کشید و مردم تشخیص دادند اختیارشان را به او م یدهند. اصاً در ذهن من نم یگذشت که این رو بیایید و آن زیر برود. آن چیزی را که توجه داشتم این بود که خصوصاً رهبری جدید تابعیت امریکایی پیدا نکند و واقعاً به معنایی درست کلمه مستقل باشد، نه تمایل به روس داشته باشد و نه تمایل به انگلیس و نه امریکا. بله این گونه برخوردها بود.

البته برخوردهایی دیگر هم بود که از سابق آن ها بود و این ها جنب ههایی شخصی داشت؛ یعنی ایراداتی بود که هر کس به شخصیت دیگری می گرفت. من هم به شخصیت آ نها می گرفتم و آ نها به شخصیت من می گرفتند

متن این گفتار و دامنه این اختلافات بازگوکننده چندین نکته قابل تأمل است که در شکل گیری جریانات بعد از پیروزی انقلاب اسامی اثرات تعیی نکننده ب هجای گذاشت. ملاحظه می کنید در به وجود آمدن این اختلافات هر گروهی، گروه دیگر را مقصر م یداند. دکتر یزدی علت اختلاف را در این سه عامل خلاصه می کند: بینش، منش،

روش. می گویید ما تصمیم گرفتیم گروه اسلامی خود را جدا از دیگر گروه ها سازمان دهی کنیم و انرژی و وقت خود را در این نقطه متمرکز کنیم؛ در عین حال به مسائل دیگر ازجمله کیش شخصیت بن یصدر و مسائلی از این قبیل هم اشاره م یکند. بن یصدر می گویید: قرار بر این بود که با دیگر گروه ها بر اساس ضوابط و اصول خاصی مانند رعایت استقلال و آزادی وارد تعامل شوییم؛ آن ها پیما نشکنی کردند. ضمناً می گویید: آقای مهندس بازرگان برای اصل آزادی اهمیت بیشتری قائل بود تا استقلال.

آقای مهندس بازرگان که از داخل به خارج آمده بود به همه توصیه م یکرد باید به هر صورت به این اختلافات پایان داد.

علت اصلی آنکه آقای بنی صدر و آقای دکتر یزدی بر نظریات خود پافشاری می کنند، ولی آقای مهندس بازرگان اصرار دارد اختلافات پایان پذیرد، مسئله نیست که بتوان ساده از آن گذشت. این مسئله برآمده از دو دیدگاه متفاوت است که یکی پایه تفکرش در خارج از کشور شکل گرفته 21 و دیگری در داخل کشور.

فعالان خارج از کشور به خاطر دوری از وطن و ممنو عالورود بودن به کشور به مدت طولانی و درنتیجه دسترسی محدود به اطلاعات ملموس داخلی و واقعی تهایی ناشی از آن، دچار ذهنیات شده بودند که نرمش فکری و سع هصدر آن ها به حداقل رسیده بود و مسائلی را در اولویت قرار می دادند که هرچند قابل تأمل بود، اما اولویت جامعه ایران نبود. اولویت حقیقی همان بود که امثال بازرگان و سنجابی در نظر داشتند و برای تحقق آن، رفعِ اختلافات را توصیه می کردند. وقتی آقای دکتر سنجابی به پاریس آمد و آن متن تاریخی را امضا کرد و نزد امام برد، موضوعاتی را مطرح کرد که در آن برهه تاریخی از اهمیتِ فوق العاد های برخوردار بود. مسلماً این دو رهبر ملی و مذهبی در همه زمینه ها نظریات یکسانی نداشتند، اما از آنجا که مسائل مهمِ تاریخی، مذهبی، ملی و مردمی مدنظرشان بود، نقاط اشتراک را بر نقاط اختلاف ترجیح داده و آن ها را در اولویت قرار دادند.

گروه مخالف جبهه ملی ب هجای خوشحال شدن از این وحدت تاریخی ب ینظیر و کوشش کردن در جهتِ حفظ و حراست از آن، به مخالفت برخاستند. عده ای در خفا و با ترفندهایی خاص خود به سعایت کردن مشغول شدند و عد های ب یپروا و شفاف به رهبر جبهه ملی پرخاشگری کردند. نتیجه درگیر یهای دو طرف باعثِ تضعیف هر دو گروه شد. یکی دیگر از عللی که این دو گروه ملی و ملی مذهبی را در گیرودار قرار داده بود این بود که به این باور رسیده بودند که جز این دو گروه، گروه دیگری برای زمامداری آینده وجود ندارد. از ای نرو سعی وافر داشتند زمین ههایی مساعد برای گروه خود فراهم آورند که یکی از آ نها حذفِ اعضای رقیب از صحنه بود.

آقای قط بزاده ماهیت این سیاست را به طور شفاف و بی پروا بیان داشت، آنجا که خطاب به رهبر جبهه ملی گفت: نمیگذاریم مشروطیت تکرار شود، دیگران زحمت بکشند و شما استفاده کنید

اکنون باید به این پُرسش پاسخ داد که به چه علت یا علل آ نها به این باور رسیده بودند که جز این دو گروه، گروه سوم یا رقیب دیگری برای جایگزینی وجود ندارد؟ و اگر به این نتیجه رسیده بودند که رقیب قدرتمندی در کمین نشسته، آیا اوضاع به گونه دیگری رقم نم یخورد؟

چندین دلیل وجود داشت که دو طرف مطمئن بودند غیر از خودشان رقیبِ مطرح دیگری وجود ندارد:

اول اینکه شخص امام و عد های از روحانیان طراز اول باور جدیی داشتند بنا بر دلایل متعدد روحانیت نباید در مسائل اجرایی وارد شود، بلکه نقشِ بارزِ نظارتی خود را همیشه باید در نظر گرفته و برای حفظ و حراست این مقام تعیی نکننده کوششِ مضاعف به عمل آورند. یکی از دلایل این موضوع، مقام و موقعیتی بود که خودِ امام خمینی در طول تاریخ به دست آورده بود که می توانست با یک خطابه یا بیانیه مردم را بسیج کنند. ایشان و دیگر بزرگان خوفِ آن را داشتند که با ورود روحانیان در صحنه اجرایی، این موقعیت خطیر را یا ب هکلی از دست بدهند یا به حداقل برسد.

دومین دلیل آن بود که روحانیت، دانش مملکت داری مانند حقوق بی نالملل، حقوق سیاسی، آشنایی با جهان سیاست و اقتصاد را ندارند و لزومی هم ندارد که وارد این حوزه ها شوند. از این رو، وارد شدن در یک امرِ ناشناخته، هم به خودشان آسیب می رسانند و هم به دیگران.

سوم آنکه روحانیت در مقام بسی جکنندگی

تود هها، نقش ارزند های دارد که نباید دستِ کم گرفته شود یا تضعیف گردد.

مجموع این شرایط حکایت از آن داشت که روشنفکران به این نتیجه برسند که جز خود، گروه دیگری در صحنه وجود ندارد؛ اما تمام این شرایط در طول این مدت 118 روز ب هتدریج تغییر کرد.

تغییرات از زمانی آغاز شد که امام در پاریس به طور شفاف و قاطع ناامیدی خود را از روشنفکران اعلام کردند. فردایی آن روز به اتفاق آقای مهندس رضا بن یصدر نزد قطب زاده رفتیم و مطلب امام را نقل کردیم. ایشان کاماً بی اطلاع بود، شاید انتظارِ چنین موضع گیری را نداشت؛ مات و مبهوت شد. او آدم زیرکی بود و خیلی زود متوجه شد اتفاق مهمی در حال وقوع است. آن اتفاق بدین صورت رُخ داده بود که گروهی از روحانیان از زما نهایی بعد از درگیر یهایی دکتر مصدق و آی تالله کاشانی خود را برای حکومت آینده آماده کرده بودند. فلسفه و هدفشان هم این گونه بیان می شد: نم یگذاریم مشروطیت تکرار شود و گروهی زحمت بکشند و دیگران استفاده ببرند

این گفتار عینِ همان مطلبی بود که قبلاً قطب زاده در مورد دکتر سنجابی به کار برده بود. هر گروهی علیه دیگر گرو هها به نقش هکشی و دست هبندی مشغول شده بود. روحیه انحصارطلبانه و سلطه جویانه به ارث رسیده، مانند اژدهایی هفت سر از همه جا سر درآورده بود. طُرفه آنکه هر فرد و گروهی این شیوه کار را یک نوع بازی زیرکانه و خلاصه » تاکتیک سیاسی « یک نوع هوشمندی برای خود ب هحساب می آورد و دردآور اینکه هنوز هم گرو ههایی بر همان سیاقِ زشت و ناپسند و نامردمی طی طریق م یکنند. روشنفکران هر دو گروه در همان حال و هوایی گذشته به سر می بردند و بی توجه به این نقشه ها و تاکتیک ها، همچنان به چالش با یکدیگر مشغول بودند. آن ها حتی وقتی به ایران بازگشتند با همان ذهنیات و احوال و اختلافات به جان هم افتادند و این بار بی رحمانه نهضت آزادی را نشانه گرفتند؛ غافل از آنکه اعضای نهضت آزادی داخل کشور از نظر اَعمال، اقوال و احوال با اعضای نهضت آزادی در خارج از کشور قابل مقایسه نبودند. آنان شخصیت هایی بودند زندان رفته، سختی کشیده و از نفسانیات خود فاصله گرفته؛ نه در فکر نام و قدرت و شهرت و نه ترس از بدنامی. خالص و مخلص و عاقل و معقول. گروه مخالف زمانی از این گروه داخل و اصولاً از شرایط درون کشور آ گاه شدند که شرایط و زمینه هایی سقوط دولتِ

موقتِ مهندس بازرگان فراهم شده بود و آن ها نیز در این فراهم آمدن نقش مؤثری داشتند. مسلماً در این نوع نگرش هایی انحصارطلبانه، چه از جانب روشنفکر صورت پذیرد یا از جانب روحانی، آنکه زیان می بیند، مردمی هستند که با هزاران امید چشم به روزگار بهتر دوخته اند؛ و صدالبته افراد هوشمندِ نفوذی در پیدایش و تشدید اختلافات درون گروهی روشنفکران و همچنین اختلافات روشنفکران و روحانیان نه تنها بی تأثیر نبودند که در بسیاری از این معرکه ها ماهرانه وارد عمل شدند، که در بخش های بعدی با جزئیات به آن ها خواهیم پرداخت.

کلام آخر اینکه تا وقت یکه تفکرات ی کبعدی، مطل قانگاری، سپید و سیاه دیدن و خود و گروه خود را عاری از عیب و نقص دانستن، و عینِ اسلام و انقلاب در نظر آوردن و دیگران را منحرف و زیان بخش به حال اسام و جامعه و مملکت محسوب کردن باشد، شرایط و زمین ههایی مساعدی فراهم می گردد که افراد نفوذی داخلی و خارجی بتوانند هر زمان به شکل و شمایلِ جدید، هیئت جدیدی بیافریند و با بزرگنمایی مسائل حاشی ههایی، مسائل اصلی مانند خدمت خالصانه، عشق و معنویت و همچنین موضوعات مهمی همچون اقتصاد، فرهنگ، جوانان و بسیاری از امور زیربنایی را تحت الشعاع قرار دهند.

این مهم تحقق نم یپذیرد مگر آنکه شعارِ "زنده باد مخالف من" که باید کتاب هایی انسا نشناسی، » مخالف من روان شناسی، جامع هشناسی بسیاری درباره آن نوشت، از جنبه شعار به عمل درآیید که مسلماً کاری است بس مشکل و زمان بر که اگر در اذهان بنشیند و باور شود، زشتی ها به زیبایی ها می گرایید که تلاش مضاعف م یطلبد؛ ان شاءالله!